Manuel Murguía é coñecido sobre todo por ser o home de Rosalía de Castro e o fundador da Real Academia Galega. Sen embargo, foi un home que, cando naceu, atopou un país que era un pequeno outeiro, e cando morreu, deixou atrás unha montaña. “Con 26 anos era o líder de Galicia. Pola súa musculatura intelectual non houbo no século XIX nin en parte do XX, un home da altura intelectual de Murguía, e non soamente en Galicia, senón en España, como comentaban Castelar e Sagasta.
Non é doado facer unha biografía de Manuel Martínez Murguía, porque el mesmo se encargou de ocultar, eliminar ou disfrazar elementos da súa vida, e tamén da que sería a súa muller, para enxergar unha imaxe canónica, que mesmo se encargaron de reproducir as súas fillas. O que Murguía quixo ocultar era, sobre todo, que os dous eran fillos naturais. Rosalía dunha fidalga preñada por un cura, e Murguía dunha rapaza vasca que coñeceu, non se sabe como, un farmacéutico compostelán. Se deu a luz en Oseiro (Arteixo), o 17 de maio de 1833, non foi porque fose ofrecida á Virxe da Pastoriza, senón porque estaba alí salvando as aparencias na casa dunha familia amiga do seu noivo, que casou con ela uns días despois. Por se fose pouco para aquela sociedade do primeiro terzo do século XIX, o matrimonio Martínez Murguía separouse poucos anos despois. Aquela maquillaxe, foi o prezo que tivo que pagar unha parella socialmente incómoda, rebelde e comprometida politicamente co progresismo máis radical e con Galicia.
No que se refire a carácter, Murguía era un pouco como o Tyrion Lannister de A Game of Thrones. Tamén lle chamaban por tras “o gnomo” —medía 1,30 e din que cabía nun andel da Biblioteca Universitaria—, e pese a iso tiña unha lingua temible e un xenio máis que vivo que o dispoñía a batallar con que fose. E como Lannister, era ben amigo da esmorga. Nos seus anos de estudante en Madrid formaba parte do “comité borrasca”, un grupo que nunca se deitaba antes que a lúa. No que se refire ao compromiso, no caso de Murguía, xa se manifestou, segundo el propio, cando tiña 13 anos e seguiu apaixonado o levantamento liberal de Solís no 1846, que rematou cos fusilamentos de Carral. “Toda a súa obra, libros, folletos, discursos e artigos, se refire a Galicia. Murguía tiña unha concepción mesiánica do súa misión co país, e por iso el e máis Rosalia volveron a Galicia, a pesar de que xa sentara as bases para unha carreira prometedora en Madrid, e so quedaba “agardar o seguinte paso: a dirección dun xornal, conseguir colaboracións ben retribuídas, ou entrar na política… Así o fixeron os seus compañeiros e amigos: Ruiz Aguilera, Pedro Antonio de Alarcón, Núñez de Arce, Ruiz Zorrilla, Gustavo Adolfo Bécquer, Pi i Margall, Castelar, Sagasta, Salmerón. Todos eles colaboraron nos mesmos xornais, participaron da mesma vida social e poucos, entre eles, superaban a Rosalía e Murguía en cultura, capacidade de traballo e xenio literario”. Volveron case sen avisar aos amigos, nin de alí nin de aquí, e sen traballo nin casa buscada.
Aqueles rexionalistas independentistas
“Murguía foi o primeiro nacionalista, o primeiro en distinguir entre nación, un feito natural cunha historia e unha cultura propias, e o Estado, un produto artificial dun poder político. Abriu un camiño que logo seguirían Risco e Castelao”. Con todo, non deu os primeiros pasos políticos ata despois da morte de Rosalía, en 1885, cando se atopa con Alfredo Brañas. Eran a combinación perfecta, a altura intelectual de Murguía e o carisma de Brañas. “Brañas era case independentista, pero moi conservador, carlista, e Murguía un liberal progresista”. “O rexionalismo deixouno morrer de inanición Murguía, nin querendo ser o seu presidente nin deixando que o fose Brañas. Ademais, dáse conta de que era un movemento de minorías, de elites, e opta pola rebelión dos campesiños, que eran a maioría da poboación, dos mariñeiros e do incipiente proletariado”. Desde a experiencia rexionalista, Murguía seguiu predicando o galeguismo en canto foro había, e disimulaba cada vez con metáforas máis evidentes a súa aposta pola independencia, pero mantívose politicamente neutral, tanto cando xurdiu Solidaridad Gallega como as Irmandades da Fala. Cando morreu, o 2 de febreiro de 1923, o comercio coruñés pechou, e as ventás das casas lucían crespóns negros. Foi enterrado no cemiterio de San Amaro, canda os seus fillos Ovidio e Amara. O seu biógrafo describe o acto: “Fala o concelleiro nacionalista Lois Peña Novo. Soa o Himno Galego, e mozos das Irmandades da Fala inclinan as bandeiras en sinal de respecto. Dábanse conta de que estaban enterrando ao mellor soldado da patria”.
A incerteza económica, foi unha constante na vida do matrimonio. “Por aquí dicen que bebéis oro’, acusaba a Murguía o pai, a quen sempre acababa recorrendo en última instancia. A verdade é que Murguía foi o primeiro liberado de Galicia. Cando non tivo soldo de funcionario, tiña axudas do Centro Galego da Habana, ou das Deputacións, e cobraba ben as colaboracións en prensa, sobre todo en Madrid”, comenta o seu biógrafo. “Pero tiña razón o pai, nunca tiveron conta dos cartos. Eran unha familia con catro ou cinco fillos, sempre con dúas criadas, e houbo momentos en que tiñan cinco ou seis requirimentos xudiciais, desde o xastre ata o que lles vendía o viño”. Pero cando a pobreza entraba pola porta, o amor non saltaba pola ventá: cando estaban separados escribíanse unha carta diaria.
Fosen cales fosen as circunstancias, o traballo de Murguía foi titánico. Era consciente do valor das artes na construción da alma nacional dun pobo, como en Irlanda, Hungría ou Polonia. Alentou a Rosalía, Pondal e Curros, e procurou atopar figuras semellantes na música e na pintura, como quen fai un casting. Foi el quen conseguiu que os nacentes centros da emigración americana fosen galegos, e non españois. “Tivo unha perspicacia asombrosa e xogou moi rápido. Colaborou gratis nos periódicos, prodigando a idea de que era digno proceder dunha metrópole europea, da cultura celta. Isto foi posible tamén porque en 1873-1874 emigraron tamén moitos intelectuais que se empregaron de profesores en América”.
O eixo da súa produción literaria é a construción de Galicia. Desde o primeiro libro escolar —La primera luz, Vigo, 1859— que recolle o feito diferencial galego, o idioma e a xeografía, ata o seu proxecto máis ambicioso, a Historia de Galicia. A Historia, coa que soamente chegou ata a Idade Media. Sen embargo, o tomo III, dedicado ao reino suevo, chegou para erguer unha intensa polémica coa Real Academia da Historia, a institución encargada da “historiografía oficial do Estado, empeñada en demostrar a esencialidade da historia de España desde os visigodos ata o presente nun presente ininterrompido de lexitimidade monárquica, de centralización política e de asimilación cultural”. A publicación do último tomo, o IV, motivou cruces de reproches entre o presidente do Goberno, Castelar, en discursos nas Cortes, e o seu amigo Murguía, que nuns Xogos Florais en Tui non se cortou en acusalo de “doblemente semita, po-l'a raza, e po-l'a ley e modo de concebila”.
Aparte de coa Historia de España e co presidente do Goberno, entre outras discusións menores, pero non menos encarnizadas, Murguía non tivo reparo en polemizar con Emilia Pardo Bazán. A escritora coruñesa, a dous meses da morte de Rosalía, rendeulle unha homenaxe como “poeta regional”. “Es la literatura regional puente que enlaza á las letras cultas con la poesía y el arte del pueblo: sírvense los poetas regionales de un instrumento, el dialecto, que si a veces encierra su fama en los límites de una provincia, en cambio, dentro de ella, los corona como reyes”. “Á Pardo Bazán chamoulle de todo, porque era un gran polemista e dicía, que cando atacaban, había que morder. Ela non lle contestou. Tíñalle auténtico medo”. “É curioso que agora a institución que el fundou teña a súa sede na que foi a casa dela. As voltas que dá a vida”.
Se consideraba a poesía de Rosalía como un dos piares da construción nacional de Galicia, nada máis quedar viúvo, consagrou os seus esforzos á súa mitificación. “A foto de Rosalía, por exemplo, xa estaba en todas as casas dos emigrantes. Como ela non quería que se difundira, dixéralle que lla mandara como agradecemento a Waldo Ínsua, director do xornal cubano El Eco de Galicia. “O pobo non só coñeceu o nome de Rosalía e cantou os seus versos, tamén empezou a querer a Rosalía, esaxerando quizais a súa desventura, […]foi creando unha imaxe de Rosalía semellante á súa propia imaxe e cando ese vínculo se creou, Rosalía converteuse en mito”. O mito acabaría tamén afectando negativamente á memoria popular de Murguía, segundo o seu biógrafo. “Rosalía representaba a humildade. El, a soberbia intelectual”.
